Кутадгу Билиг и его духовно-культурная ценность

Destan türünün tarihi, eski Mısır, Hint ve İran edebiyatlarında başlamakta, akabinde Doğu halklarının yazılı ve sözlü edebiyatının geleneksel türüne dönüşmüştür. Kutadgu Bilig araştırmacılarının biri olan Prof. A. N. Kononov, manzumeyi, destan seviyesindeki bir eser olarak değerlendirmiş, onun muhtevasında insan hayatının ehemmiyeti ve amacı, insanın toplum içindeki günlük davranışı, birbiriyle muameleri ve ilim sahibi müellifin yaşadığı topluma karşı felsefî bakış açısını ortaya koymuştur. Ona göre epik eserin muhtevasını dört anlayış oluşturmaktadır:

Adalet, akıl, mutluluk, tok gözlülük. Bu anlayışlar, kahramanlar vasıtasıyla verilmiştir. Hükümdar Gündoğdu; adâlet. Vezir Aydoldu; mutluluk. Vezirin oğlu Akdilmiş; akıl. Vezirin kardeşi Odgurmuş; tevekküllün sembolüdür. Göründüğü üzere, manzumenin kahramlarının isimleri alegorik-sembolik anlama sahiptir. Onlar insan hayatındaki en özel ve en verimli manevî değerlerinin etik-felsefik sanatsal görünüşteki sembolleridir. Eserin müellifi okumayı, ilim-bilim sahibi olmayı, dünyayı tanıyıp bilmenin en önemli yolu olarak değerlendirmektedir. İnsanın ancak okumak ve bilim almak sayesinde aklını seviyesini yükseltebilir demektedir. Yani, Yusuf Balasagun insana doğuştan verilen bu hususiyeti, insanın okuyarak, öğrenerek, örnek alarak şeklindeki yollarla zenginleştirebileceğini, geliştirebileceğini dile getirmiştir. Elbette, müellif, aklı âdap yoluna düşmenin en önemli şartı olarak görmüştür. Bilim sahibi olmak, akla uygun hareket etmek, ona göre saygınlığın işareti olarak görülmektedir. Bilim sahibi biri bu yolda sebat etse, o yüksek saygıyı hak etmiş demektir. Bilimin deniz misali dibi de yoktur, sınırı da. Onu girip ne kadar yüzersen yüz, eksilmez, tersine artar.

"Bilimsiz gönlün, dilin faydası yok,
Bilim, sanat hayata su gibi gerektir.
Bilimli dert çekerek, hep düşünür,
Bilimsiz düşünmeden, güler oynar."