Кутадгу Билиг и его духовно-культурная ценность

Kutadgu Bilig, Karahanılar Devletindeki insanların günlük hayatı ve sosyal durumu hakkında zengin bilgileri ihtiva ettiğinden, idareciliği Türk halklarının ve İslâm kültürünün yüce manevî ve edep-ahlâk prensipleriyle uyumlu hale getirmeye çalışan, devleti idare etmenin teorisi ve pratiği hakkında ansiklopedik eser olarak özel değer taşımaktadır.

Yusuf Balasagun, bundan bin yıl kadar önce, herbir insanı sadece kendine has dinî inançlarının gereği olarak değil, toplumun birlik-beraberliği ve devletin bütünlüğü için olması gereken sorumluluğa da davet etmektedir. Onun düşünceleri Kırgız Devletinin büyük sınavları atlatarak, yeniden kurulma etabını başından geçirmekte olduğu günümüzde de aktüelliğini korumaktadır.

Kutadgu Bilig eseri, şiir türünde yazılmış olan güçlü bir eser olarak kabul edilir. Giriş sözünde, Eski Doğu edebiyatı şairlerinin eserlerinde sık rastlanan gök ile yeri, dağ ile ovayı, nehir ile denizi, yıldızlar ile güneşi ve benzeri şeyleri bir fasıl öven geleneksel motifler bulunmaktadır. Bu konuda, destanın yazıldığı dönemin siyasî, sosyal-tarihî özelliğini dikkate almak gerek. Karahanlılar Devleti, Maveraunnehir ve Doğu Türkistan topraklarında hüküm sürmekte olup, içinde birçok halk; mesela Uygurlar, Karluklar, Argu ile Türgeşler, Yagma vb. İşte bu halkların hepsini bir araya getirip, Türk diyerek adlandırmışlardı.

Bunlardan başka, Oğuzlarla Kıpçaklar batıya doğru ilerleyip, Sır Derya nehrinin etrafındaki bölgeye kadar genişleyerek, geniş bir alana sahip olmuşlar ve tarihte "Deşt-i Kıpçak" adıyla bilinen bölge ortaya çıkmıştır. Karahanlılar Devletine baş eğen halklar, kendi içlerinde hakimliklere (valiliklere) bölünerek yaşamışlardır. Oraları ele geçirmek suretiyle, Karahanlılar Devleti, Batı ve Doğu hanlıklarına bölünür ve ortaya iki hanlık çıkar. Ceti Suu vadisi ile Doğu Türkistan, Doğu hanlığını oluşturup, onun başkenti Kırgızstan'da bulunan Balasagun şehri olmuştur. Başkent daha sonra Kaşkar'a taşınmıştır. Diğer yandan Maveraünnehr ise Batı hanlığını oluşturmuş ve kendi halinde yaşamaya başlamıştır. Bu durum, devletin dağılmasına yol açabilecek karışıklığa, idaredeki sıkıntıya sebep olmuştur. Sülale ve boy başında olanlar, beyler taht için birbiriyle mücadeleye girişmişlerdir. Yukarıdaki tarihî durum, Balasagun'lu Yusuf'un Kutadgu Bilig manzumesinin yazılmasına sebep olmuştur.

Büyük düşünce adamı, eserinden de görüldüğü üzere, Orta Çağın bilim seviyesi en yüksek, ansiklopedik seviyede düşünebilen insanlardan biriydi. O, ilmin her türlüsünü öğrenmişti. Mesela, astronomi, matematik, tıp, edebiyat, tarih, felsefe, estetik gibi. Etik meseleleri, Arap ve İran-Tacik şiirini, Türk ve Fars folklorünü iyi bilmekteydi.