Кутадгу Билиг и его духовно-культурная ценность

Giriş

Kutadgu Bilig Destanı Orta Çağdaki Türk halklarının edebiyatının klasik yazarı Yusuf Has Hacib Balasagunî'nin en ünlü ve bize ulaşan eseri olarak kabul edilir. Kutadgu Bilig, şiir temeline dayanan bir eser olup, 13binden fazla dizelerden oluşmaktadır.

Kutadgu Bilig Destanında 85 bölümden oluşan 6520 beyit vardır. Ayrıca, destan kendi içinde üç bölüme bölünmüş olup, 124 beyitten oluşan üç tane de eki bulunmaktadır. Destan aruz vezniyle, ikili (mesnevî) tarzında yazılmış olup, dört kahramanın hikâyesinden oluşmaktadır.

Ana Bölüm

Yusuf Has Hacib'in bu eseri, esas olarak felsefî eser olarak kabul edilmektedir. Eserde insanoğlunun hayatının anlam ve taşıdığı ehemmiyetin üzerinde durulup, toplumdaki vazifeler ve günlük hayatın normları ortaya konmuştur. Destanın yazarı, sadece idaredeki büyükler değil, sıradan insanların da nasıl olması gerektiğini göstermektedir. Bu yönüyle bakıldığında, destan Türk halklarının millî kültürü üzerine inceleme yapmak isteyenler için tarihî öneme sahip kaynak olarak sayılmaktadır. Bunun yanısıra, bu eser o dönemdeki Türk halklarının edebî dilinin tarihiyle ilgili de öneme haiz eser olarak kabul edilmektedir [1].

Yusuf Has Hacib'in hayatıyla ilgili şu an için kesin bilgilere yok denecek kadar azdır. Ancak, müellifin kendi hakkında yazdığı bazı bilgileri, adı geçen eserinde bulmak mümkündür. İlim adamı R. Arat'ın hesabına göre, manzum eseri bitirdiği dönemde Yusuf, 54 yaşındaydı. O manzumesine Balasagun şehrine başlamış, 1067-1070 yıllarında Kaşkar'da bitirmiş olup, toplam 18 ayda tamamlamıştır. Hanlar hanı diye bilinen Kaşkar şehrinin idarecisi Tavgaç Buura Karahan Ebu Ali Hasan'a takdim etmiştir. Han, manzumenin mazmun ve muhtevasını fark edince, ona övgü anlamında şaire "Ulug Has-Hacib" unvanını vermiştir. Burdaki "has" Arapça'da saraydaki saygın insanların biri, "Ulug Has-Hacib" ise, sarayda hizmet etmekte olan ileri gelen saygın insan anlamına gelmektedir.

1069-1070 yıllarında Yusuf Balasagun'un yazdığı Türkçe Kutadgu Bilig isimli bu eser, dünyanın çok sayıda diline tercüme edilmiştir. Günümüzde Kutadgu Bilig manzumesinin üç nüshası(kopyası) muhafaza edilmektedir. Bir tanesi Viyana şehrindedir. İkincisi Kahire şehrinde olup 1986 yılında keşfedilmiştir. Üçüncüsü ise Özbekistan'ın Namangan şehrinde bulunmuş olup, günümüzde Özbekistan İlimler Akademisi Doğu Tanıma Enstitüsünün El Yazması Eserler fonunda muhafaza edilmektedir. Namangan ve Kahire'de bulunan nüshalar Arap alfabesiyle yazılmıştır. Diğer nüsha ise eski Uygur yazısıyla kaleme alınmıştır.

Eser, doğu kültüründe yaygın olarak kullanılmakta olan, nasihat vermeye yönelik olarak yazılan etik-didaktik özellikli bir çalışmadır. Destan, Karahanlılar Devletini idare eden hanlara, beylere, komutanlara ithafen yazıldığı için, eserde onların halka yorulmak bilmeksizin hizmet etmesini, bunun yanında idarenin sağlamlaştırılmasını ve onun her yönüyle sağlam ayaklara oturmasını amaçlayan hümanist düşünce ve idealle kaleme alınmıştır. Bu eser, dünyanın kültürel mirasının, Türk edebiyatının, kültürünün ve ilminin eşi bulunmaz eseridir. Çok sayıda Türk halkı, Kutadgu Bilig isimli bu eseri, kendilerine ait yazılı edebiyatın ilk Türk-Müslüman şaheseri olarak görmektedir [2].